Samuag
New member
Prof. Dr. Mehmet Emin Birpınar
Günümüzde etraf ve iklim başka birfazlaca hususa nazaran ortak bir yerde mutabakat sağlanan konuların başında geliyor. Çünkü tabiatımız ve kaynaklarımız varlığımızın ikame ve idamesi için gerekli. Keza tabiat ne derece sağlıklı olursa konuk ettiği nebatat da hayvanat da o kadar sağlıklı ve zinde olur. Bunlardan beslenme başta olmak üzere sıhhat, ulaşım, ısınma üzere fazlaca istikametli bir biçimde istifade eden insan da olağan olarak bu minvalde sağlıklı olacaktır. Atalarımızın tabiri ile “Bakarsan bağ, bakmazsan dağ olur”. Temelinde tabiata duyduğumuz hürmet şahsen kendimize, geleceğimize, evladımıza duyduğumuz hürmetin bir tabiri.
Dünyamız ısınıyor
Tüm canlılar hayat için güce muhtaçlık duyar. Tek güç kaynağımız da Güneş’tir. Güneş başka gezegen ve gök cisimlerine yaptığı üzere dünyamızı da bir yandan aydınlatırken bir yandan da ısıtarak hayat için elverişli hale getiriyor.
Lakin gelen güç çeşitli yollarla yine uzaya gönderilmek suretiyle dünyamızın ısı istikrarı korunuyor. aslına bakarsanız dünyamıza gelen ısının dünyamızdan çıkan ısıdan fazla yahut az olması yahut gelen ısı ölçüsünde azalma yahut çoğalma olması halinde dünyamız olması gerekenden daha sıcak yahut daha soğuk olacağından hayat için pek de elverişli olmayan bir durum oluşabilir.
Ne var ki dünyamızı yalnızca güneş ısıtmıyor, atmosfer; yani hava küre de dünyamızı ısıtıyor. Hava küremiz; %78 azot (N2), %21 oksijen (O2) içermenin yanı sıra karbondioksit (CO2), metan (CH4), ozon (O3), su buharı (H2O), nitrozoksit (N2O) üzere isimlerle anılan sera gazlarına konut sahipliği yapıyor. Atmosferde doğal olarak bulunan sera gazı ölçüleri epeyce az olduğu için tanımlamalarda genelde ppm (milyonda bir) yahut ppb (milyarda bir) üzere tabirlerle anılırlar. Bu gazlar dünyadan uzaya geri yansıyan ısının bir kısmını tutarak dünyanın daha fazla ısınmasına yardımcı olur.
Temelinde sera gazları bu prestijle büyük bir kıymete haizler, çünkü sera gazları olmasaydı dünyamızın ortalama sıcaklığı -180C dolaylarında olurdu ki hayat için elverişli bir durum oluşmazdı. Sera gazlarının tesiri ile birlikte dünyamızın ortalama sıcaklığı +150C civarlarında bir pahaya sahip.
Lakin bu gazların bilhassa de endüstrileşme ile birlikte imalat, ulaşım, ısıtma, soğutma aydınlatma üzere alanlarda güç başta olmak üzere birtakım muhtaçlıkları karşılamak üzere kullanılan fosil yakıtlar ötürüsı ile atmosferde oranlarının daima artış göstermesi daha epeyce ısının tutulmasını sağlayarak global bazda sıcaklık artışına yol açtı.
Hali hazırda, Dünya Meteoroloji Örgütü 2020 Global İklim Görünümü Raporunda da açıklandıği üzere sanayi öncesi periyoda kıyasla global sıcaklık artışında +1,20C artış yaşandı. Yani dünyamızın ortalama sıcaklığı +150C’den +16,20C mertebelerine ulaştı.
Bilhassa internetin hayatımızın bir kesimi haline geldiği 1990’lı senelerdan bu yana katlanan emisyonlarla bir arada her 10 yıllık süreçte global sıcaklık bedelinde 0,20C artış yaşanıyor. Emisyonların bu kadar seyretmesi halinde de ne yazık ki 2030 yılında global sıcaklık artışının +1,50C bedeline ulaşacağı öngörülüyor.
Sera gazları artıyor
9 Ağustos 2021’de yayımlanan Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli (IPCC) Kıymetlendirme Raporuna bakılırsa atmosferdeki CO2 konsantrasyonu son 2 milyon yılın en üst kıymetine yükseldi. Başka değerli sera gazları da benzeri biçimde artış gösterdi. Bunlardan karbondioksite kıyasla 84 kata kadar daha yüksek global ısınma potansiyeline (GWP) sahip olan metan (CH4) ile 265 kata kadar daha yüksek GWP pahasına sahip nitrözoksit (N2O) konsantrasyonları da son 800 bin yıllık devrin en yüksek düzeylerine çıktı.
Nisbi açıdan ele aldığımızda da 1750’den bu yana atmosferdeki karbondioksit konsantrasyonu 280 ppm kıymetinden 414 ppm bedeline çıkarak %48’lik artış yaşarken birebir devirde CH4 emisyonlarında 720 ppb bedelinden 1886 ppb kıymetine çıkarak %156 oranında, N2O kıymetlerinde ise %23 oranında artışlar kayıtlara geçti.
Sorumlusu kim?
Dünya tarihine baktığımızda olağan olarak ki vakit zaman soğumalara bağlı buzul çağlar vakit zaman da ısınmalara bağlı olarak iklim değişimleri yaşandı. Lakin bunların oluşumları on binlerce yıllık müddet zarflarında oldu. halbuki günümüzde yaşadığımız değişim yalnızca 2-3 yüzyılın eseri. Evvelden yaşanan büyük değişimlere kıyasla şu andaki değişim en az 10 kat daha süratli bir biçimde oluştu. On binlerce yıllık periyotlarla mukayese edildiğinde pek kısa süren bu hadiseye yol açan esas faktör ise hiç kuşkusuz insan faaliyetleri.
Son yayınlanan IPCC Kıymetlendirme Raporundaki bilimsel datalarla kesin olarak gösterildi ki iklim değişikliği insan faaliyetleri kararı oluştu. Esas niye ise bilhassa de endüstrileşme ile gelen yüksek ölçüdeki fosil yakıt kullanması. İklim değişikliği konusu her ne kadar dünyamızın ortak sıkıntısı olsa da bu soruna yol açan aşikâr ülke ve bölgeler var. Literatürde karşımıza tarihi sorumluluk olarak çıkan bu hadisede hangi ülke yahut bölge en hayli tesire sahip?
Buhar motoru ile bir arada başlayan endüstrileşmenin karar sürdüğü 1750’lerden günümüze kadar gelişen sanayi ve üretim faaliyetleri, kentleşme, ulaşım, ısıtma ve soğutma, aydınlatma üzere ögeler güce ve üretime olan gereksinimi artırmış, bu durum birlikteinde güç üretiminde kullanılan kaynak ölçüsünün da artması ile sonuçlanmıştır. En önemli güç kaynakları olan kömür, doğalgaz ve petrol üzere fosil yakıt kullanması bununla birlikte atmosferdeki dengeyi de sarsan ölçüde sera gazı salımına niye olurak dünyamızı, tabiatımızı, canlıları ve insanlığı iklim değişikliğinin tesirleri ile karşı karşıya bırakmıştır.
Olağan ki bu kullanım endüstrileşmenin başladığı İngiltere ile baş göstermiş, ardından ABD’ye ulaştığında katlanan ölçüde bir yükseliş görülmüştür. Öteki Avrupa ülkeleri ile birlikte Rusya ve Japonya üzere Asya ülkelerinin sürece dahil olmasıyla atmosferde biriken sera gazları her yıl artmaya başlamıştır.
Global Karbon Projesi (Global Carbon Project) çıktılarına bakılırsa bilhassa de fosil yakıt kullanması kararı atmosfere son 270 yılda 1,5 trilyon tonu (ormansızlaşma ve arazi değişimi dahil edildiğinde ise 2500 gigatonu) aşan karbondioksit salındı. Toplam emisyonların yarıdan fazlası (%51,2) ise 1990 daha sonrası, yani yalnızca son 30 yıl içerisinde gerçekleşti. Bu artışa yol açan esas sera gazı ise CO2.
Sanayi öncesi periyotta atmosfere düşük ölçüde karbon emisyonu veriliyordu. 1950’lere geldiğimizde bu paha bir ölçü artış kararında yıllık bazda 6 milyar tona çıkarak bir daha nispeten düşük seyretti. Fakat 1990’larda karbon emisyonları dörde katlanarak 22 milyar tonlara ulaştı. Günümüz datalarına göre ise atmosfere her yıl 37-40 milyar tonun üzerinde CO2 salınıyor. Bu hem de hava küremize her saniye 1.170 ton (1.170.000 kg) CO2 salındığı manasına geliyor. Bu gazlar karbon döngüsü çerçevesinde bin yılları bulan müddetlerde atmosferde kalabildiğinden global sıcaklık değişiminde de etkin olarak rol oynuyor.
Bu emisyonların oluşmasına tarihi sorumluluk açısından baktığımızda birinci sırada 420 milyar ton (gigaton) bedel ile ABD’nin geldiğini görüyoruz. Dünyada en çok kömür yataklarına da sahip ve fosil yakıtları elektrik üretiminde kullanımı ile öne çıkan ABD nisbi açıdan da %25’lik bir tesire sahip. Yani global bazda atmosfere verilen ve hala orada biriken her 4 ünite karbondioksitin bir adedinin kaynağı ABD.
İkinci sırada sanayi inkılabının beşiği İngiltere ve komşu Avrupa ülkelerinin oluşturduğu AB geliyor. 350 gigatonu aşan karbondioksitin kaynağı olan AB nisbi açıdan da %22 ile her 5 karbondioksitten birisinin müsebbibi.
Üçüncü sırada bilhassa 1990 daha sonrasında büyük bir atılım yapan Çin geliyor. Çin 200 gigaton kıymetini aşan ve halihazırda yıllık 10 gigatonu aşan ölçüdeki salımlarla tarihî açıdan hissesi %12,7 mertebelerinde.
Çin’i Rusya takip ediyor. 101 gigatonu bulan katkısı bu minvalde bir daha sonraki Hindistan’ın 2 katından fazla bir kıymete sahip. Hindistan her ne kadar 48 gigaton ile beşinci en büyük tarihi sorumluluğu (%3) olan ülke olsa da kişi başı emisyonlar 1,78 ton ile dünya ortalamasının dahi altında seyrediyor. Fakat Hindistan’ın karbon emisyonlarının tüm Afrika ülkelerinin toplamından fazla bir ölçüde olduğunu da hatırda tutmakta fayda var.
Türkiye’nin ise bu süreçte toplamda yalnızca 10 gigaton dolaylarında emisyon katkısı ile tarihi sorumluluğu binde 6 dolaylarında. Yani Türkiye’nin 270 yıldaki toplam emisyonu Çin’in halihazırda yalnızca bir yıldaki emisyonu kadar.
Yasal yer oluştu
Global problem iklim değişikliğine dikkatler aslında 19. yüzyılın sonunda İsveçli kimyager Svante Arrhenius tarafınca kömürün çok kullanmasına bağlı olarak artan karbondioksit emisyonlarının doğal sera tesirini güçlendirebileceği uyarısı ile başladı. O periyotlar yapılan modellerde insan kaynaklı faaliyetlerin bir eseri olan karbondioksit emisyonlarının 2 katına çıkması halinde global sıcaklık artışında birkaç santigrat derecelik artışın oluşabileceği hesaplanmıştı.
Ağır kimyasal kullanması ve atık üretimi ile bir arada çevresel korkuların artması, güney kutbunda görülen ozon katmanındaki incelmeler ve yapılan tüm bilimsel çalışmalar en nihayetinde dünyayı iklim değişikliğini ele almak üzere bir ortaya getirdi. 1979 yılı ile başlayan dünya iklim konferansları ve devamındaki gelişmeler birinci vakit içinderda BM Etraf Programı (UNEP) ile Dünya Meteoroloji Örgütü iş birliği ile bilimsel temelli çalışmalar yapmak ve karar vericilere yol göstermek üzere 1988 yılında IPCC kurulması ile birinci meyvesini verdi. Bünyesinde bulunan biroldukça farklı ülke ve branştan yüzlerce bilim beşerinin katkısı ile 1990 yılında hazırlanan birinci kıymetlendirme raporunda (First Assessment Report-FAR) iklim değişikliğinin insan faaliyetleri kararında oluştuğu belirtilerek buna yol açan faktörlerin elimine edilmesi tavsiye edildi. Bunun üzerine dünya önderleri bu işin yasal yerini oluşturmak üzere hükümetlerarası müzakere kümeleri (INC) kurarak 1992 yılında iklim değişikliği ile gayretin anayasası olarak addedilen BM İklim Değişikliği Çerçeve Kontratını (UNFCCC) kabul ettiler.
Bu kontratta iklim değişikliğine yol açan en önemli faktör olan sera gazı emisyonlarının azaltılması isteniyordu, lakin kimin ne derece azaltımda bulunacağına dair net bir karar içermiyordu. ötürüsıyla birtakım uygulama araçlarına gereksinim duyuldu. Bu minvalde birinci vakit içinderda 1997 yılında Kyoto Protokolü kabul edildi. 2005 yılında yürürlüğe giren protokol yalnızca gelişmiş ülkelerin azaltım yapmasını öngörmesi ve gelişmiş ülkelerin de ticari tasalar ötürüsı ile çekince göstermeleri kararı fonksiyonsuz kaldı. Birinci uygulama dönemi 2008-2012, ikinci uygulama dönemi olarak da 2013-2020 yıllarını kapsayan süreçte yürürlükte olan protokol 2020 daha sonrasında yerini Paris İklim Muahedesine bıraktı.
Aralık 2015’te kabul edilen mutabakat Kasım 2016’da imza kâfi sayısına ulaşarak yürürlüğe girdi. Fakat fiili olarak yürürlüğe girmesi 2020 yılını buldu. Yani Paris İklim Mutabakatı etkisiz kalan Kyoto Protokolünün geçerlilik devri olan 2020 yılı daha sonrasındaki iklim rejimini belirleyen BM İklim Değişikliği Çerçeve Kontratının uygulama aracı oldu.
Paris İklim Muahedesinde Kyoto’dan farklı biçimde uzun devirli gayeler konularak her ülkenin bu maksatlara kendi imkân ve kabiliyetleri dahilinde ulaşması öngörüldü. Yani bu muahedenin uygulanmasında Kyoto üzere üstten aşağıya değil, alttan üste gerçek bir yaklaşım benimsendi. Öteki öne çıkan fark ise Kyoto’da yalnızca gelişmiş ülkelerin sorumluluk alması beklenirken Paris İklim Mutabakatında her ülkenin elini taşın altına koyması istendi. Bu minvalde Paris Muahedesi daha başarılı bir uygulama olarak karşımıza çıkıyor.
Glasgow’da neler oldu
İskoçya’nın Glasgow kentinde 31 Ekim-12 Kasım tarihleri içinde yapılan toplantılar asıl itibariyle BM İklim Değişikliği Çerçeve Mukavelesi kapsamında her yıl düzenlenen bir taraflar konferansı (COP) idi.
Kısa ismi COP olan terim temelinde Taraflar Konferansı tabirinin İngilizce karşılığının bir kısaltması (Conference of the Parties). Memleketler arası etraf kontratlarının şimdi hepsinde gördüğümüz bu ibare taraf olan ülke ve bölgeleri tanımlamak için kullanılıyor. Çok eski geçmişe sahip olan ve gezegenimizin sıhhati açısından pek büyük ehemmiyete haiz bu mukaveleler pek dinamik bir yapıya sahip olan etraf konularını şimdiki çerçevede ele almak, mevcut durumu kıymetlendirmek ve geleceğe yönelik atılacak adımları pahalandırmak üzere yıllık yahut iki yıllık dönemlerde nizamlı olarak yapılıyor.
Bu ibareye en sık rastladığımız alanların başında hiç kuşkusuz iklim değişikliği geliyor. 1992 yılında kabul edilen ve iklim değişikliğinin anayasası olarak kabul edilen BM iklim Değişikliği Çerçeve Kontratına (UNFCCC) taraf ülke ve bölgeler her yılın sonunda bir ortaya geliyor.
Ülke ve devlet yetkilileri ile temsilcilerinin yanı sıra lokal idareler, eğitim dünyası, iş dünyası, finans dünyası, bilim insanları ile bir arada sivil toplum kuruluşlarının da ağır ilgi ve iştirak gösterdiği bu toplantılar ilgili tüm tarafları tek çatı altında toplayan, bu tarafıyla de irtibatı kolaylaştıran bir hüviyete sahip. On binlerce kişinin iştirak sağladığı, günlük bazda bir daha binlerce kişinin ziyaret ettiği bu yerler binlerce kilometre yol kat ederek kıtalar ortası seyahat yerine birebir çatı altında bulunmanın verdiği rahatlık ve çarçabuk irtibat ve ulaşımı daha cazip hale getiriyor. Dünyamızın bir nevi özeti niteliğindeki bu yerlerde kurulan pavilyonlar yeterli uygulamaların paylaşıldığı, ikili görüşme ve mutabakatların oluştuğu, finansman kaynaklarının bir ortada bulunduğu ortamlar. Bu ortamlar devletlerin yanında öteki iştirakçilerin da kendi ortalarında fikir teatisinde bulunması ve iş birliklerini geliştirmeleri için de uygun bir diyalog ve platform imkânı sunuyor. Tüm bu mülahazalar dahilinde COP’ları adeta geleceğin dünyasının formlandığı yerler olarak da tasvir edebiliriz.
olağan olarak ki rastgele bir COP’un tüm problemlere tahlil sunması hiç bir vakit mümkün olmadı, fakat çeşitli kazanımların oluştuğu da kesinlikle. COP toplantılarının kimilerinde yalnızca kararlar alınırken 1997 yılındaki üçüncü ve 2015 yılındaki yirmi birinci konferansta ise Kyoto Protokolü ile Paris Muahedesi doğdu. COP ana kararları haricinde iştirakçiler, kimi bazı ülke temsilcileri, kimi bazı da finans dünyası yahut STK’ların bir ortaya gelmesi ile çeşitli koalisyonlar kurulmak suretiyle belli konularda deklarasyonların yayımlandığına da şahit olabiliyoruz.
En ağır iştirakli COP
Yirmi altıncısı düzenlenen BM İklim Değişikliği Taraflar Konferansı (COP26) yaklaşık 2 yıldır dünyayı ablukaya alan pandemiye karşın en çok iştirak sağlanan COP oldu. UNFCCC Sekretaryası bilgilerine nazaran 40 bin civarında kaydın yapıldığı COP26 bu tarafıyla 30 bin kayıtlının olduğu COP21 (Paris Mutabakatının doğduğu taraflar konferansı) ile 27 bin kayıtlının olduğu COP15 Kopenhag’ı (Kyoto daha sonrası bir mutabakatın birinci temellerinin atıldığı ve iklim değişikliği ile uğraş ve ahenk çerçevesinde gelişmekte olan ekonomiler ile düşük gelirli ülke ve ada devletlerine 2020 yılından başlamak üzere yıllık 100 milyar dolar takviye sağlama sonucu alınan taraflar konferansı) da geride bıraktı.
6 Ekim’de Gazi Meclisimizde hazır bulunan 373 vekilin oy birliği ile kabul ettiği Paris İklim Mutabakatına taraf olma ve 2053 karbon nötr gayesini dünya ile paylaşan ülkemiz de ilgili kamu kurumları, iş dünyası, akademik topluluk ve önde gelen STK’ların yanı sıra Gazi Meclisimizin Etraf Kurulu milletvekillerinin ağır iştirakleri ile Brezilya’nın akabinde 376 kayıtlı delege ile en çok temsil edilen ülke oldu. (Tabii ki kayıt yapan herkes orada bulunamadığı üzere çevrimiçi takip eden ve katkı sunan iştirakçiler da oldu.)
COP26’ya duyulan yüksek ilgi ve iştirak Paris İklim Muahedesinin fiili olarak uygulamaya konulduğu yılın birinci taraflar konferansındaki beklentinin ne derece yüksek olduğunu da gösterdi. O denli ki ABD Hazine Bakanı birinci kere bir taraflar konferansına iştirak sağarken hayli sayıda finans şirket CEO’sunun da iştirak sağlaması hiç kuşkusuz bu ehemmiyeti bir kere daha gözler önüne serdi. Bu ağır iştirake bizler de şahit olduk. Pandeminin tesiriyle de birlikte saatlerce müzakerelerin yapıldığı alana girmeyi bekleyen uzun kuyruklara şimdi her gün şahit olduk.
Beklentiler gerçekleşmedi
Dünya COP26’ya büyük umutlarla gitti. Çünkü beklenti çok büyüktü. O denli ya, son 1,5 yıldır dünyayı tesiri altına alan pandemi, yalnızca son bir sene içerisinde Batı Avrupa ve Çin’i yıkan sel afetleri, Kaliforniya, Sibirya ve Akdeniz Bölgesindeki yangınlar, Kuzey Amerika’yı kavuran sıcak hava dalgaları, büyük bir iklim mülteciliğine yol açması beklenen kuraklıklar adeta unutulmaya yüz tutmuş iklim değişikliği sıkıntısını tekrar dünya gündemine oturttu.
Yeni jenerasyon sıkıntının farkında. Acil tahlil istiyor. Boş vaatlerden yorulduklarını söz ediyorlar. Sokaklarda onların sesi daha gür çıkıyor. Fakat tarihi sorumluluğu yüksek olanların seslerinin daha gür çıkması, elini taşın altına her zamankinden daha epey koyması bir daha en büyük beklenti. Çünkü dünyamız şu anda onlar yüzünden öyleyse. Karbon bütçesi tükenmek üzere.
Ormansızlaşma ve arazi bozunumu dahil edildiğinde endüstrileşme ile başlayan süreçten bu yana kadar yapılan 2 bin 475 gigaton karbondioksit salımı global sıcaklık artışına +1,20C olarak yansıdı. Artışın +1,50C ile sonlandırılması için geriye kalan karbon bütçesi yalnızca 420 milyar ton. Halihazırda yıllık bazda yapılan 37-40 milyar tonluk karbon emisyonunu göz önüne aldığımızda önümüzde 11 yıl üzere kısa bir müddetnin kaldığını söyleyebiliriz. Keza +1,70C için kalan bütçemiz de 770 milyar ton. Bugünkü emisyonlar ışığında kalan süremiz 20 yıl civarı iken Paris İklim Mutabakatının öngördüğü +20C’lik artış için kalan bütçemiz ise 1270 gigaton mertebelerinde olup bunun için de bir daha aktüel salımları baz aldığımızda önümüzde yalnızca 30 yıllık müddetin kaldığını söz edebiliriz. özetlemek gerekirsesı emisyonların bugünkü pahasında korunması halinde insanlık yüzyılın ortasında global sıcaklık artışını en az +20C’ye ulaştıracak emisyonu atmosfere vermiş olacak.
Evet, Glasgow’da düzenlenen COP26’dan beklenti tüm bu mülahazalar ışığında hakikaten büyüktü. Buna yol açan farklı durumlar da vardı. Paris İklim Mutabakatının kabul edildiği 2015 yılındaki 21. Taraflar Konferansından daha sonraki 6 yıl kayıtların alındığı vakitten bu yana geçen en sıcak 6 yıllık devir oldu. bir daha iklim değişikliği ile çabanın yasal tabana kavuşturulduğu 1990’lardan günümüze atmosferdeki en değerli sera gazı olan karbondioksit yoğunluğunun 360 ppm bedelinden 414 ppm pahasına çıkması da işin farklı bir boyutu olmuştu. O denli ki yapılan onlarca konferans, mutabakata varılan muahede ve protokollere karşın emisyonlardaki süreklilik ve artışa bağlı olarak hava küremizdeki sera gazı konsantrasyonu da daima bir yükseliş gösterdi.
Tüm bu konular rastgele bir mutabakatın tek başına kâfi olmadığının en hoş kanıtı oldu. Glasgow’daki COP26’nın temel gayesi da Paris İklim Mutabakatı yerine yeni bir mutabakat çıkarmaktan çok Paris İklim Muahedesinin öngördüğü temel amaçlara ulaşmayı destekleyici argümanların ortaya çıkarılmasıydı.
Temelinde Taraflar Konferansı çerçeve mukavelenin yürürlüğe girdiği 94 yılı daha sonrası her yıl nizamlı olarak yapıldı. Lakin 2020 yılında yapılması gereken COP26 Covid-19 pandemisi ötürüsı ile bu yıla ötelenmişti. Bu COP bununla birlikte 2015 yılında kabul edilen, 2016 yılında da imza kâfi sayısına ulaşan Paris İklim Mutabakatının fiili olarak uygulamaya konulduğu yılın birinci COP’u olacaktı.
Keza gerek bir çevresel bozunmanın tezahürü olan pandemi gerekse de dünyanın şimdi her bölgesinde görülen yıkıcı seller, yangınlar ve kuraklıklar global problem iklim değişikliğine ibreleri çevirmişti. Bu prestijle yıl içerisinde düzenlenen G7, NATO doruğu, 76. BM Genel Heyeti ile G20 doruklarının ana temasını bir daha iklim değişikliği oluşturmuş ve iklim değişikliğinin salt bir etraf problemi olmaktan fazla inançlı besin ve suya erişim başta olmak üzere bir kalkınma ve güvenlik sorunu olduğu vurguları da acil önlem alınmayı gerektiren durumlar olarak yansıtıldı. 30 milyona yakın nüfusu barındıran Madagaskar’da 4 yılı aşkın müddettir devam eden iklim değişikliği kaynaklı kuraklığın önemli bir mülteci akını oluşturacağına yönelik Dünya Besin Programının (WFP) ikazları iklim mülteciliğinin ne kadar yakın bir risk olduğuna ve iklim değişikliğinin hem de bir güvenlik sorunu olduğuna da işaret eden bir örneği temsil ediyor.
Tüm bu gelişmeler iklim hareketine dair somut adımların atılacağı en büyük karar alma organı olan Taraflar Konferansına gözleri çevirdi. Yaklaşık 2 haftayı bulan müzakereler kararında sonuç bildirisi metnine öngörülen takvimden bir gün daha sonra son hali verilerek dünya basınına “Glasgow İklim Paktı (Glasgow Climate Pact)” olarak sunuldu.
Hoş gelişmeler de var
Bu COP’da elbette yeni bir mutabakat beklentisi oluşmadı. Tersine var olan ve uzun devirli maksadı global sıcaklık artışını sanayi öncesi periyoda kıyasla +20C, mümkünse de bunun daha altında (tercihen +1,50C) tutmak olan Paris İklim Mutabakatını daha fonksiyonel hale getirmek üzere tesirli kararların alınması bekleniyordu. Bunlar içerisinde en büyük fosil kaynaklardan birisi olan kömürden çıkış, ahenk ve azaltım ile bir arada 2009 yılında kelamı verilen 100 milyar dolarlık finans takviyesi de vardı.
Glasgow İklim Paktı ismi ile anılan sonuncu karar metninde biroldukça yeniliğe de şahit olduk. Birinci defa bir İklim Değişikliği Taraflar Konferansında global karbon emisyonlarının %40’ından sorumlu olan kömüre atıf yapıldı. Burada her ne kadar murat “kömürü kademeli olarak terk edilmesi” konusunda bir karar almak olsa da elektrik üretiminde “kömürün kademeli olarak azaltılması ve düşük verimli dayanakların sonlandırılması” olarak yer alması da birinci defa olması hasebiyle şad edici olarak karşılandı. Burada her ne kadar son dakika değişikliği ötürüsı ile Hindistan günah keçisi ilan edilmiş olsa da müzakereler sırasında ABD ile Çin içinde yapılan ikili muahedeye bakılırsa en hayli salım yapan bu iki ülke (ABD ve Çin), Avustralya, Endonezya üzere başka fosil yakıt rezervleri bakımından zayıf olan ülkelerin de buna dayanak verdiği aşikâr.
Bunun yanında niyet edilen katkı beyanlarının güncellenmesi ve azaltım, ahenk ve finans mevzularındaki ilerlemeleri içeren global bazda birinci durum değerlendirmesi raporunun (Global Stocktake) 2023’te yayımlanması ve bundan daha sonra da her 5 yılda bir gözden geçirmelerin yapılması alınan kararlar içinde yer aldı.
Azaltım noktasında da sıcaklık artışının +1,50C ile sonlu tutulmasını temin etmek için emisyon açığının bu 10 yıllık periyotta kapatılmasına yönelik hareketlerin güçlendirilmesi gerektiği vurgulandı. Şu ana kadar 193 taraf global sıcaklık artışının +20C altında, hatta +1,50C için maksatlar koydu. COP26 öncesi yazılan senaryolar ve BM Etraf Programı (UNEP) tarafınca yayımlanan “2021 Emisyon Açığı” Raporuna göre yüzyılın sonunda global sıcaklık artışının en az +2,70C bedeline ulaşacağı öngörülüyordu. COP26 sırasında yapılan yeni taahhütler ve atılan adımlar kararı bu bedelin 1,80C ila 2,40C içinde bir noktada olacağı öngörülüyor. İnançlı liman olarak görülen +1,50C kıymetine pek uzak görünen bu pahalar ötürüsıyla tarafların, katkı beyanlarını 2022 sonuna kadar gözden geçirerek +1,50C amacı ile uyumlu hale getirmeleri karar metninde yer buldu.
Finans konusu bir daha her vakit olduğu üzere temel konulardan birisi idi. Emisyonların azaltılması için alternatif pak güç yatırımları, pak üretim faaliyetleri, sıfır emisyonlu araçlara geçiş, binalar ile kayıp ve hasarların önlenerek ahenk sağlanması üzere tüm faaliyetlerde ana öge hiç kuşkusuz finansman. birebir vakitte işin bir de 2009 yılında verilen ve gelişmekte olan ülkeler ile düşük gelirli ülkeler ve ada devletlerinin iklim değişikliği ile uğraşına katkı sunmak üzere verilmesi taahhüt edilen 100 milyar dolar bir daha masadaki yerini aldı, lakin bu noktada bir ilerleme sağlanamayarak bilhassa ada devletleri ve az gelişmiş ülkelerde bir cins sukutuhayal oluşturmuş olsa da burada ahenk için öngörülen hissenin 2 katına çıkarılması en büyük kar oldu. birebir vakitte tarihi sorumluluğu bulunan gelişmiş ülkelerin yıllık bazda sunmaları gereken 100 milyar dolar finans takviyesi kapsamında 2024 yılına kadar yeni maksatların belirlenmesi için bir çalışma kümesi kuruldu.
Ahenk değerli bir başlık olarak müzakerelerin odağında yer alan mevzulardandı. Bu noktada bilhassa düşük gelirli devletler ile ada devletlerinin en epey üzerinde durduğu konulardan birisi olan kayıp ve hasarlar konusu da birinci defa karar metninde kendisine yer buldu. Her ne kadar beklentileri tam karşılamamış olsa da Santiago Ağının güçlendirilmesine dair karar kararı motamot kömürde olduğu üzere birinci kere yer verilmesi hasebiyle müspet bir gelişme olarak karşılandı.
Bütün bu temel sacayaklarının yanında değerli çıktılardan birisi de Paris Kural Kitabı olarak anılan ve Paris İklim Muahedesinin karbon piyasalarına yönelik konuları içeren altıncı unsurunun uygulanmasına dair kılavuzun kabul edilmesi oldu. Burada kural kitabında yer alan ve daha evvel uzlaşı sağlanamayan piyasa sistemleri ve piyasa dışı sistemler, ulusal katkı beyanlarının ortak vakit çerçevesi, raporlama tablo formatları üzere konularda mutabakat sağlanması değerli bir gelişme olarak kayıtlara geçti.
Çok sayıda deklarasyon yayımlandı
Taraflar konferansları tüm devletleri, hükümetleri, ilgili iş dünyası, finans dünyası, STK ve akademik topluluk ile birlikte bilim insanlarını da tek çatı altında toplayan, onların çarçabuk irtibata geçmesine imkan sunan yapılardır. Buralarda ikili görüşmeler haricinde kimi birtakım çeşitli ülkelerin, hükümetlerin yahut epeyce uluslu şirketlerin de yer aldığı çeşitli kümeler içinde koalisyonlar kurularak kimi konularda mutabakatlar sağlanmak suretiyle ortak deklarasyonlar yayımlanıyor. COP26’da da kimilerine ülkemizin de taraf olduğu hayli sayıda deklarasyona şahit olduk.
Ana karar metninde son dakika önerisi olarak değişiklik getirilen kömürden kademeli olarak çıkış konusu “2030 yılına kadar kömürden kademeli çıkış” ismi altındaki bir deklarasyonda kendisine yer buldu. Fakat en çok kömür kullanan ABD, Çin, Avustralya üzere ülkeler burada yer almadı.
Öteki değerli bir deklarasyon ise yutak alanların korunmasına yönelik oldu. Dünya ormanlarının %90’ını temsil eden ve ortalarında son 5 yıllık süreçteki ağaçlandırma faaliyetleri baz alındığında Avrupa başkanı unvanıyla Türkiye’nin de olduğu 130’dan fazla ülke 2030 yılına kadar ormansızlaşmanın durdurulması taahhüdünde bulundu.
Kıymetli emisyon kaynaklarından birisi olan ulaşım bölümünün karbonsuzlaşmasına yönelik olarak global bazda en geç 2040 yılına kadar araba ve minibüs kategorisindeki yeni araçların sıfır emisyonlu olması tarafında mutabakat sağlandı. 2023 yılında sıfır emisyonlu TOGG’u yollara sürmeyi hedefleyen, keza bisikletli ulaşıma yönelik yasal ve teknik altyapı çalışmalarını pek âlâ bir noktaya taşıyan ülkemiz bu potansiyelini pahalandırmak üzere deklarasyona taraf olan sayılı ülkelerden biri oldu.
Global emisyonların yaklaşık olarak %5’ini temsil eden sıhhat dalının de karbondan arındırılması gayesiyle 46 ülkenin yer aldığı bir taahhüdün imzalanması da değerli sonuçlar içinde.
BM Etraf Programı (UNEP) ile İklim ve Pak Hava Koalisyonu (CCAC) iş birliği ile hazırlanan 2021 Global Metan Kıymetlendirme Raporuna nazaran sıcaklık artışını +1,50C ile sınırlamaya takviye olmak için karbondioksite kıyasla global ısınma tesiri 84 kata kadar çıkan metan emisyonlarının 2030 yılına kadar 2020 yılı kıymetlerine kıyasla %30 azaltılması taahhüdü (Methane Pledge) bir daha öne çıkan bir hadise oldu.
Paris İklim Mutabakatının amaçlarını karşılamak üzere ortalarında Türkiye’nin de (çelik ve karayolu ulaşımı başlıkları altında) yer aldığı 40’tan fazla ülkenin teşebbüsüyle güç, ulaştırma, hidrojen ve çelik kesimlerinde düşük emisyonlu, pak ve iklim uyumlu 2030 gayelerini içeren “Dünya Önderler Tepesi Teşebbüs Gündem Bildirisi” yayımlandı.
İştirakçi ve yapan rol üstlendik
Türkiye, Paris İklim Mutabakatına taraf olma sürecini tamamlaması sebebiyle müzakerelere faal olarak iştirak sağladı. Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, Dışişleri Bakanlığı, Güç ve Alışılmış Kaynaklar Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı, Hazine ve Maliye Bakanlığı, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Tarım ve Orman Bakanlığı, Ticaret Bakanlığı ve Etraf Komitesinden 18 milletvekili ile özel kesim, akademi ve sivil toplum kuruluşları ile birlikte COP26’ya ülkemizden 624 kişilik grup ile iştirak sağlandı.
2 hafta süren toplantılarda ülkemiz pavilyon alanında da 40 yan aktiflik ile 25 ikili görüşme gerçekleştirirken genel konsey salonlarında 200’e yakın müzakere toplantısında etkin olarak yer aldı. Türkiye delegasyonu, kapanış konuşmasında 2022 yılında 2030 ve 2053 yol haritasının belirlenmesi için tüm paydaşların iştirakiyle iklim şurasının düzenleneceğini söz etti. bir daha ülkemiz bölgesel önder olma konusunda kararlılığını lisana getirdi. Ayrıyeten 2040 yılına kadar elektrikli araçlara geçiş, 2030 yılına kadar ormansızlaşmanın durdurulması üzere deklarasyonlar ile Dünya Önderler Tepesi Teşebbüsü Gündem Bildirisine taraf olarak yeşil dönüşüm vizyonunu perçinledi.
Yalnızca bir COP ile tahlil beklenmemeli
Müzakereler epeyce uzun soluklu birer çaba niteliğinde. İklim konusu 50 yılı aşkın müddettir dünya gündeminde. Bu vakit diliminde biroldukça yeniliğe imza atılırken emisyonların da katlandığına şahit olduk. Bu durum hiç kuşkusuz bir yandan samimiyeti bir yandan da “Acaba olmasaydı daha mı berbata giderdik?” sorularını akla getiriyor.
Lakin global bir sorundan bahsediyoruz. Her ne kadar büyük umutlar beslense de COP26’dan temel prestiji ile net bir tahlil beklemek fazlaca da kolay değil. Çoklukla kararlarda konsensüs gerekiyor. Hatırlayacaksınız, karar metninin açıklanmasına dakikalar kala bilhassa de “kömürden çıkış” olarak bilinen tabirin son anda dünyanın en büyük sera gazı salıcılarından Hindistan tarafınca (ABD, Çin, Avustralya üzere ülkelerin desteğiyle) daha da esnetilerek -ki sıklıkla bu hareket sulandırma olarak yorumlandı- “kömürü azaltma” olarak değiştirilmesi konferansa damga vurmuştu.
ötürüsı ile bu toplantılarda her bir sözün dahi üzerinde ehemmiyetle durulmakta ve uzun müzakerelere bahis olabilmektedir. Bu gerçeği burada da bir defa daha görmüş olduk.
Lakin tahlil için iş birliği ve samimiyet kaide. COVID-19 bunu bizlere gösterdi. Bu imtihanda dünya bir bütün olarak hareket etme noktasında sınıfta kaldı. Tersine bir yarış içerisine girdi. Kimi bölgelerde nüfusun katbekat üstünde aşı vb. imkanlar varken düşük gelirli ve nüfusun büyük çoğunluğuna sahip alanlarda tedavi imkanlarına erişim çok hudutlu kaldı. Tıpkı durum artık de daha büyük ve kalıcı hasarlar bırakacak iklim değişikliğinde de yaşanıyor. O yüzden kimseyi geride bırakmayacak adil bir dönüşüm talebi daima lisana getiriliyor. Temel fikrin “ortak hareket etmek” iken ötekini “saf dışı bırakmak” olarak karşımıza çıktığını görüyoruz.
Her zorluğa karşın COP26’dan hoş haberler de çıktı. Artık sırada yakın coğrafyamızda yapılacak COP’lar var. Önümüzdeki yıl yapılacak COP27 Afrika kıtası ismine Mısır’da, 2023 yılındaki Taraflar Konferansı COP28 ise Asya kıtası ismine Birleşik Arap Emirlikleri mesken sahipliğinde yapılacak. COP27’nin ana teması ahenk olurken COP28 ise Paris İklim Muahedesinin uzun periyotlu gayelerine yönelik gelişmeleri ele alacak birinci global durum değerlendirmesinin (Global Stocktake) yapılacağı taraflar konferansı olacak. Bu konferansların tartışma ve umutlara hamile olacakları şimdiden su götürmez bir gerçek olarak karşımızda duruyor.
Biz kendi dersimizi şimdiden büyük bir ciddiyetle çalışıyoruz. Çünkü maksadımız büyük. Vaktimiz ise her geçen dün daralıyor. Sağlam temellere dayalı bir yol haritasına gereksinimimiz var. Bunun için birinci vakit içinderda teşkilatımızı güçlendiriyoruz. Önümüzdeki yıl da iş dünyasından finansa, akademik topluluktan STK’lara kadar ilgili tüm tarafların iştirak sağlayacağı iklim şurasını düzenleyeceğiz. Ulu meclisin iradesi ile çıkarılacak iklim kanunu ile de bunu taçlandıracağız. Yeşil kalkınma vizyonu temelinde hareket ederek milletimize ve tabiatımıza karbondan ari bir Türkiye bırakma gayesine gerçek emin adımlarla ve toplumun her katmanının dayanağıyla ilerleyeceğiz.
Günümüzde etraf ve iklim başka birfazlaca hususa nazaran ortak bir yerde mutabakat sağlanan konuların başında geliyor. Çünkü tabiatımız ve kaynaklarımız varlığımızın ikame ve idamesi için gerekli. Keza tabiat ne derece sağlıklı olursa konuk ettiği nebatat da hayvanat da o kadar sağlıklı ve zinde olur. Bunlardan beslenme başta olmak üzere sıhhat, ulaşım, ısınma üzere fazlaca istikametli bir biçimde istifade eden insan da olağan olarak bu minvalde sağlıklı olacaktır. Atalarımızın tabiri ile “Bakarsan bağ, bakmazsan dağ olur”. Temelinde tabiata duyduğumuz hürmet şahsen kendimize, geleceğimize, evladımıza duyduğumuz hürmetin bir tabiri.
Dünyamız ısınıyor
Tüm canlılar hayat için güce muhtaçlık duyar. Tek güç kaynağımız da Güneş’tir. Güneş başka gezegen ve gök cisimlerine yaptığı üzere dünyamızı da bir yandan aydınlatırken bir yandan da ısıtarak hayat için elverişli hale getiriyor.
Lakin gelen güç çeşitli yollarla yine uzaya gönderilmek suretiyle dünyamızın ısı istikrarı korunuyor. aslına bakarsanız dünyamıza gelen ısının dünyamızdan çıkan ısıdan fazla yahut az olması yahut gelen ısı ölçüsünde azalma yahut çoğalma olması halinde dünyamız olması gerekenden daha sıcak yahut daha soğuk olacağından hayat için pek de elverişli olmayan bir durum oluşabilir.
Ne var ki dünyamızı yalnızca güneş ısıtmıyor, atmosfer; yani hava küre de dünyamızı ısıtıyor. Hava küremiz; %78 azot (N2), %21 oksijen (O2) içermenin yanı sıra karbondioksit (CO2), metan (CH4), ozon (O3), su buharı (H2O), nitrozoksit (N2O) üzere isimlerle anılan sera gazlarına konut sahipliği yapıyor. Atmosferde doğal olarak bulunan sera gazı ölçüleri epeyce az olduğu için tanımlamalarda genelde ppm (milyonda bir) yahut ppb (milyarda bir) üzere tabirlerle anılırlar. Bu gazlar dünyadan uzaya geri yansıyan ısının bir kısmını tutarak dünyanın daha fazla ısınmasına yardımcı olur.
Temelinde sera gazları bu prestijle büyük bir kıymete haizler, çünkü sera gazları olmasaydı dünyamızın ortalama sıcaklığı -180C dolaylarında olurdu ki hayat için elverişli bir durum oluşmazdı. Sera gazlarının tesiri ile birlikte dünyamızın ortalama sıcaklığı +150C civarlarında bir pahaya sahip.
Lakin bu gazların bilhassa de endüstrileşme ile birlikte imalat, ulaşım, ısıtma, soğutma aydınlatma üzere alanlarda güç başta olmak üzere birtakım muhtaçlıkları karşılamak üzere kullanılan fosil yakıtlar ötürüsı ile atmosferde oranlarının daima artış göstermesi daha epeyce ısının tutulmasını sağlayarak global bazda sıcaklık artışına yol açtı.
Hali hazırda, Dünya Meteoroloji Örgütü 2020 Global İklim Görünümü Raporunda da açıklandıği üzere sanayi öncesi periyoda kıyasla global sıcaklık artışında +1,20C artış yaşandı. Yani dünyamızın ortalama sıcaklığı +150C’den +16,20C mertebelerine ulaştı.
Bilhassa internetin hayatımızın bir kesimi haline geldiği 1990’lı senelerdan bu yana katlanan emisyonlarla bir arada her 10 yıllık süreçte global sıcaklık bedelinde 0,20C artış yaşanıyor. Emisyonların bu kadar seyretmesi halinde de ne yazık ki 2030 yılında global sıcaklık artışının +1,50C bedeline ulaşacağı öngörülüyor.
Sera gazları artıyor
9 Ağustos 2021’de yayımlanan Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli (IPCC) Kıymetlendirme Raporuna bakılırsa atmosferdeki CO2 konsantrasyonu son 2 milyon yılın en üst kıymetine yükseldi. Başka değerli sera gazları da benzeri biçimde artış gösterdi. Bunlardan karbondioksite kıyasla 84 kata kadar daha yüksek global ısınma potansiyeline (GWP) sahip olan metan (CH4) ile 265 kata kadar daha yüksek GWP pahasına sahip nitrözoksit (N2O) konsantrasyonları da son 800 bin yıllık devrin en yüksek düzeylerine çıktı.
Nisbi açıdan ele aldığımızda da 1750’den bu yana atmosferdeki karbondioksit konsantrasyonu 280 ppm kıymetinden 414 ppm bedeline çıkarak %48’lik artış yaşarken birebir devirde CH4 emisyonlarında 720 ppb bedelinden 1886 ppb kıymetine çıkarak %156 oranında, N2O kıymetlerinde ise %23 oranında artışlar kayıtlara geçti.
Sorumlusu kim?
Dünya tarihine baktığımızda olağan olarak ki vakit zaman soğumalara bağlı buzul çağlar vakit zaman da ısınmalara bağlı olarak iklim değişimleri yaşandı. Lakin bunların oluşumları on binlerce yıllık müddet zarflarında oldu. halbuki günümüzde yaşadığımız değişim yalnızca 2-3 yüzyılın eseri. Evvelden yaşanan büyük değişimlere kıyasla şu andaki değişim en az 10 kat daha süratli bir biçimde oluştu. On binlerce yıllık periyotlarla mukayese edildiğinde pek kısa süren bu hadiseye yol açan esas faktör ise hiç kuşkusuz insan faaliyetleri.
Son yayınlanan IPCC Kıymetlendirme Raporundaki bilimsel datalarla kesin olarak gösterildi ki iklim değişikliği insan faaliyetleri kararı oluştu. Esas niye ise bilhassa de endüstrileşme ile gelen yüksek ölçüdeki fosil yakıt kullanması. İklim değişikliği konusu her ne kadar dünyamızın ortak sıkıntısı olsa da bu soruna yol açan aşikâr ülke ve bölgeler var. Literatürde karşımıza tarihi sorumluluk olarak çıkan bu hadisede hangi ülke yahut bölge en hayli tesire sahip?
Buhar motoru ile bir arada başlayan endüstrileşmenin karar sürdüğü 1750’lerden günümüze kadar gelişen sanayi ve üretim faaliyetleri, kentleşme, ulaşım, ısıtma ve soğutma, aydınlatma üzere ögeler güce ve üretime olan gereksinimi artırmış, bu durum birlikteinde güç üretiminde kullanılan kaynak ölçüsünün da artması ile sonuçlanmıştır. En önemli güç kaynakları olan kömür, doğalgaz ve petrol üzere fosil yakıt kullanması bununla birlikte atmosferdeki dengeyi de sarsan ölçüde sera gazı salımına niye olurak dünyamızı, tabiatımızı, canlıları ve insanlığı iklim değişikliğinin tesirleri ile karşı karşıya bırakmıştır.
Olağan ki bu kullanım endüstrileşmenin başladığı İngiltere ile baş göstermiş, ardından ABD’ye ulaştığında katlanan ölçüde bir yükseliş görülmüştür. Öteki Avrupa ülkeleri ile birlikte Rusya ve Japonya üzere Asya ülkelerinin sürece dahil olmasıyla atmosferde biriken sera gazları her yıl artmaya başlamıştır.
Global Karbon Projesi (Global Carbon Project) çıktılarına bakılırsa bilhassa de fosil yakıt kullanması kararı atmosfere son 270 yılda 1,5 trilyon tonu (ormansızlaşma ve arazi değişimi dahil edildiğinde ise 2500 gigatonu) aşan karbondioksit salındı. Toplam emisyonların yarıdan fazlası (%51,2) ise 1990 daha sonrası, yani yalnızca son 30 yıl içerisinde gerçekleşti. Bu artışa yol açan esas sera gazı ise CO2.
Sanayi öncesi periyotta atmosfere düşük ölçüde karbon emisyonu veriliyordu. 1950’lere geldiğimizde bu paha bir ölçü artış kararında yıllık bazda 6 milyar tona çıkarak bir daha nispeten düşük seyretti. Fakat 1990’larda karbon emisyonları dörde katlanarak 22 milyar tonlara ulaştı. Günümüz datalarına göre ise atmosfere her yıl 37-40 milyar tonun üzerinde CO2 salınıyor. Bu hem de hava küremize her saniye 1.170 ton (1.170.000 kg) CO2 salındığı manasına geliyor. Bu gazlar karbon döngüsü çerçevesinde bin yılları bulan müddetlerde atmosferde kalabildiğinden global sıcaklık değişiminde de etkin olarak rol oynuyor.
Bu emisyonların oluşmasına tarihi sorumluluk açısından baktığımızda birinci sırada 420 milyar ton (gigaton) bedel ile ABD’nin geldiğini görüyoruz. Dünyada en çok kömür yataklarına da sahip ve fosil yakıtları elektrik üretiminde kullanımı ile öne çıkan ABD nisbi açıdan da %25’lik bir tesire sahip. Yani global bazda atmosfere verilen ve hala orada biriken her 4 ünite karbondioksitin bir adedinin kaynağı ABD.
İkinci sırada sanayi inkılabının beşiği İngiltere ve komşu Avrupa ülkelerinin oluşturduğu AB geliyor. 350 gigatonu aşan karbondioksitin kaynağı olan AB nisbi açıdan da %22 ile her 5 karbondioksitten birisinin müsebbibi.
Üçüncü sırada bilhassa 1990 daha sonrasında büyük bir atılım yapan Çin geliyor. Çin 200 gigaton kıymetini aşan ve halihazırda yıllık 10 gigatonu aşan ölçüdeki salımlarla tarihî açıdan hissesi %12,7 mertebelerinde.
Çin’i Rusya takip ediyor. 101 gigatonu bulan katkısı bu minvalde bir daha sonraki Hindistan’ın 2 katından fazla bir kıymete sahip. Hindistan her ne kadar 48 gigaton ile beşinci en büyük tarihi sorumluluğu (%3) olan ülke olsa da kişi başı emisyonlar 1,78 ton ile dünya ortalamasının dahi altında seyrediyor. Fakat Hindistan’ın karbon emisyonlarının tüm Afrika ülkelerinin toplamından fazla bir ölçüde olduğunu da hatırda tutmakta fayda var.
Türkiye’nin ise bu süreçte toplamda yalnızca 10 gigaton dolaylarında emisyon katkısı ile tarihi sorumluluğu binde 6 dolaylarında. Yani Türkiye’nin 270 yıldaki toplam emisyonu Çin’in halihazırda yalnızca bir yıldaki emisyonu kadar.
Yasal yer oluştu
Global problem iklim değişikliğine dikkatler aslında 19. yüzyılın sonunda İsveçli kimyager Svante Arrhenius tarafınca kömürün çok kullanmasına bağlı olarak artan karbondioksit emisyonlarının doğal sera tesirini güçlendirebileceği uyarısı ile başladı. O periyotlar yapılan modellerde insan kaynaklı faaliyetlerin bir eseri olan karbondioksit emisyonlarının 2 katına çıkması halinde global sıcaklık artışında birkaç santigrat derecelik artışın oluşabileceği hesaplanmıştı.
Ağır kimyasal kullanması ve atık üretimi ile bir arada çevresel korkuların artması, güney kutbunda görülen ozon katmanındaki incelmeler ve yapılan tüm bilimsel çalışmalar en nihayetinde dünyayı iklim değişikliğini ele almak üzere bir ortaya getirdi. 1979 yılı ile başlayan dünya iklim konferansları ve devamındaki gelişmeler birinci vakit içinderda BM Etraf Programı (UNEP) ile Dünya Meteoroloji Örgütü iş birliği ile bilimsel temelli çalışmalar yapmak ve karar vericilere yol göstermek üzere 1988 yılında IPCC kurulması ile birinci meyvesini verdi. Bünyesinde bulunan biroldukça farklı ülke ve branştan yüzlerce bilim beşerinin katkısı ile 1990 yılında hazırlanan birinci kıymetlendirme raporunda (First Assessment Report-FAR) iklim değişikliğinin insan faaliyetleri kararında oluştuğu belirtilerek buna yol açan faktörlerin elimine edilmesi tavsiye edildi. Bunun üzerine dünya önderleri bu işin yasal yerini oluşturmak üzere hükümetlerarası müzakere kümeleri (INC) kurarak 1992 yılında iklim değişikliği ile gayretin anayasası olarak addedilen BM İklim Değişikliği Çerçeve Kontratını (UNFCCC) kabul ettiler.
Bu kontratta iklim değişikliğine yol açan en önemli faktör olan sera gazı emisyonlarının azaltılması isteniyordu, lakin kimin ne derece azaltımda bulunacağına dair net bir karar içermiyordu. ötürüsıyla birtakım uygulama araçlarına gereksinim duyuldu. Bu minvalde birinci vakit içinderda 1997 yılında Kyoto Protokolü kabul edildi. 2005 yılında yürürlüğe giren protokol yalnızca gelişmiş ülkelerin azaltım yapmasını öngörmesi ve gelişmiş ülkelerin de ticari tasalar ötürüsı ile çekince göstermeleri kararı fonksiyonsuz kaldı. Birinci uygulama dönemi 2008-2012, ikinci uygulama dönemi olarak da 2013-2020 yıllarını kapsayan süreçte yürürlükte olan protokol 2020 daha sonrasında yerini Paris İklim Muahedesine bıraktı.
Aralık 2015’te kabul edilen mutabakat Kasım 2016’da imza kâfi sayısına ulaşarak yürürlüğe girdi. Fakat fiili olarak yürürlüğe girmesi 2020 yılını buldu. Yani Paris İklim Mutabakatı etkisiz kalan Kyoto Protokolünün geçerlilik devri olan 2020 yılı daha sonrasındaki iklim rejimini belirleyen BM İklim Değişikliği Çerçeve Kontratının uygulama aracı oldu.
Paris İklim Muahedesinde Kyoto’dan farklı biçimde uzun devirli gayeler konularak her ülkenin bu maksatlara kendi imkân ve kabiliyetleri dahilinde ulaşması öngörüldü. Yani bu muahedenin uygulanmasında Kyoto üzere üstten aşağıya değil, alttan üste gerçek bir yaklaşım benimsendi. Öteki öne çıkan fark ise Kyoto’da yalnızca gelişmiş ülkelerin sorumluluk alması beklenirken Paris İklim Mutabakatında her ülkenin elini taşın altına koyması istendi. Bu minvalde Paris Muahedesi daha başarılı bir uygulama olarak karşımıza çıkıyor.
Glasgow’da neler oldu
İskoçya’nın Glasgow kentinde 31 Ekim-12 Kasım tarihleri içinde yapılan toplantılar asıl itibariyle BM İklim Değişikliği Çerçeve Mukavelesi kapsamında her yıl düzenlenen bir taraflar konferansı (COP) idi.
Kısa ismi COP olan terim temelinde Taraflar Konferansı tabirinin İngilizce karşılığının bir kısaltması (Conference of the Parties). Memleketler arası etraf kontratlarının şimdi hepsinde gördüğümüz bu ibare taraf olan ülke ve bölgeleri tanımlamak için kullanılıyor. Çok eski geçmişe sahip olan ve gezegenimizin sıhhati açısından pek büyük ehemmiyete haiz bu mukaveleler pek dinamik bir yapıya sahip olan etraf konularını şimdiki çerçevede ele almak, mevcut durumu kıymetlendirmek ve geleceğe yönelik atılacak adımları pahalandırmak üzere yıllık yahut iki yıllık dönemlerde nizamlı olarak yapılıyor.
Bu ibareye en sık rastladığımız alanların başında hiç kuşkusuz iklim değişikliği geliyor. 1992 yılında kabul edilen ve iklim değişikliğinin anayasası olarak kabul edilen BM iklim Değişikliği Çerçeve Kontratına (UNFCCC) taraf ülke ve bölgeler her yılın sonunda bir ortaya geliyor.
Ülke ve devlet yetkilileri ile temsilcilerinin yanı sıra lokal idareler, eğitim dünyası, iş dünyası, finans dünyası, bilim insanları ile bir arada sivil toplum kuruluşlarının da ağır ilgi ve iştirak gösterdiği bu toplantılar ilgili tüm tarafları tek çatı altında toplayan, bu tarafıyla de irtibatı kolaylaştıran bir hüviyete sahip. On binlerce kişinin iştirak sağladığı, günlük bazda bir daha binlerce kişinin ziyaret ettiği bu yerler binlerce kilometre yol kat ederek kıtalar ortası seyahat yerine birebir çatı altında bulunmanın verdiği rahatlık ve çarçabuk irtibat ve ulaşımı daha cazip hale getiriyor. Dünyamızın bir nevi özeti niteliğindeki bu yerlerde kurulan pavilyonlar yeterli uygulamaların paylaşıldığı, ikili görüşme ve mutabakatların oluştuğu, finansman kaynaklarının bir ortada bulunduğu ortamlar. Bu ortamlar devletlerin yanında öteki iştirakçilerin da kendi ortalarında fikir teatisinde bulunması ve iş birliklerini geliştirmeleri için de uygun bir diyalog ve platform imkânı sunuyor. Tüm bu mülahazalar dahilinde COP’ları adeta geleceğin dünyasının formlandığı yerler olarak da tasvir edebiliriz.
olağan olarak ki rastgele bir COP’un tüm problemlere tahlil sunması hiç bir vakit mümkün olmadı, fakat çeşitli kazanımların oluştuğu da kesinlikle. COP toplantılarının kimilerinde yalnızca kararlar alınırken 1997 yılındaki üçüncü ve 2015 yılındaki yirmi birinci konferansta ise Kyoto Protokolü ile Paris Muahedesi doğdu. COP ana kararları haricinde iştirakçiler, kimi bazı ülke temsilcileri, kimi bazı da finans dünyası yahut STK’ların bir ortaya gelmesi ile çeşitli koalisyonlar kurulmak suretiyle belli konularda deklarasyonların yayımlandığına da şahit olabiliyoruz.
En ağır iştirakli COP
Yirmi altıncısı düzenlenen BM İklim Değişikliği Taraflar Konferansı (COP26) yaklaşık 2 yıldır dünyayı ablukaya alan pandemiye karşın en çok iştirak sağlanan COP oldu. UNFCCC Sekretaryası bilgilerine nazaran 40 bin civarında kaydın yapıldığı COP26 bu tarafıyla 30 bin kayıtlının olduğu COP21 (Paris Mutabakatının doğduğu taraflar konferansı) ile 27 bin kayıtlının olduğu COP15 Kopenhag’ı (Kyoto daha sonrası bir mutabakatın birinci temellerinin atıldığı ve iklim değişikliği ile uğraş ve ahenk çerçevesinde gelişmekte olan ekonomiler ile düşük gelirli ülke ve ada devletlerine 2020 yılından başlamak üzere yıllık 100 milyar dolar takviye sağlama sonucu alınan taraflar konferansı) da geride bıraktı.
6 Ekim’de Gazi Meclisimizde hazır bulunan 373 vekilin oy birliği ile kabul ettiği Paris İklim Mutabakatına taraf olma ve 2053 karbon nötr gayesini dünya ile paylaşan ülkemiz de ilgili kamu kurumları, iş dünyası, akademik topluluk ve önde gelen STK’ların yanı sıra Gazi Meclisimizin Etraf Kurulu milletvekillerinin ağır iştirakleri ile Brezilya’nın akabinde 376 kayıtlı delege ile en çok temsil edilen ülke oldu. (Tabii ki kayıt yapan herkes orada bulunamadığı üzere çevrimiçi takip eden ve katkı sunan iştirakçiler da oldu.)
COP26’ya duyulan yüksek ilgi ve iştirak Paris İklim Muahedesinin fiili olarak uygulamaya konulduğu yılın birinci taraflar konferansındaki beklentinin ne derece yüksek olduğunu da gösterdi. O denli ki ABD Hazine Bakanı birinci kere bir taraflar konferansına iştirak sağarken hayli sayıda finans şirket CEO’sunun da iştirak sağlaması hiç kuşkusuz bu ehemmiyeti bir kere daha gözler önüne serdi. Bu ağır iştirake bizler de şahit olduk. Pandeminin tesiriyle de birlikte saatlerce müzakerelerin yapıldığı alana girmeyi bekleyen uzun kuyruklara şimdi her gün şahit olduk.
Beklentiler gerçekleşmedi
Dünya COP26’ya büyük umutlarla gitti. Çünkü beklenti çok büyüktü. O denli ya, son 1,5 yıldır dünyayı tesiri altına alan pandemi, yalnızca son bir sene içerisinde Batı Avrupa ve Çin’i yıkan sel afetleri, Kaliforniya, Sibirya ve Akdeniz Bölgesindeki yangınlar, Kuzey Amerika’yı kavuran sıcak hava dalgaları, büyük bir iklim mülteciliğine yol açması beklenen kuraklıklar adeta unutulmaya yüz tutmuş iklim değişikliği sıkıntısını tekrar dünya gündemine oturttu.
Yeni jenerasyon sıkıntının farkında. Acil tahlil istiyor. Boş vaatlerden yorulduklarını söz ediyorlar. Sokaklarda onların sesi daha gür çıkıyor. Fakat tarihi sorumluluğu yüksek olanların seslerinin daha gür çıkması, elini taşın altına her zamankinden daha epey koyması bir daha en büyük beklenti. Çünkü dünyamız şu anda onlar yüzünden öyleyse. Karbon bütçesi tükenmek üzere.
Ormansızlaşma ve arazi bozunumu dahil edildiğinde endüstrileşme ile başlayan süreçten bu yana kadar yapılan 2 bin 475 gigaton karbondioksit salımı global sıcaklık artışına +1,20C olarak yansıdı. Artışın +1,50C ile sonlandırılması için geriye kalan karbon bütçesi yalnızca 420 milyar ton. Halihazırda yıllık bazda yapılan 37-40 milyar tonluk karbon emisyonunu göz önüne aldığımızda önümüzde 11 yıl üzere kısa bir müddetnin kaldığını söyleyebiliriz. Keza +1,70C için kalan bütçemiz de 770 milyar ton. Bugünkü emisyonlar ışığında kalan süremiz 20 yıl civarı iken Paris İklim Mutabakatının öngördüğü +20C’lik artış için kalan bütçemiz ise 1270 gigaton mertebelerinde olup bunun için de bir daha aktüel salımları baz aldığımızda önümüzde yalnızca 30 yıllık müddetin kaldığını söz edebiliriz. özetlemek gerekirsesı emisyonların bugünkü pahasında korunması halinde insanlık yüzyılın ortasında global sıcaklık artışını en az +20C’ye ulaştıracak emisyonu atmosfere vermiş olacak.
Evet, Glasgow’da düzenlenen COP26’dan beklenti tüm bu mülahazalar ışığında hakikaten büyüktü. Buna yol açan farklı durumlar da vardı. Paris İklim Mutabakatının kabul edildiği 2015 yılındaki 21. Taraflar Konferansından daha sonraki 6 yıl kayıtların alındığı vakitten bu yana geçen en sıcak 6 yıllık devir oldu. bir daha iklim değişikliği ile çabanın yasal tabana kavuşturulduğu 1990’lardan günümüze atmosferdeki en değerli sera gazı olan karbondioksit yoğunluğunun 360 ppm bedelinden 414 ppm pahasına çıkması da işin farklı bir boyutu olmuştu. O denli ki yapılan onlarca konferans, mutabakata varılan muahede ve protokollere karşın emisyonlardaki süreklilik ve artışa bağlı olarak hava küremizdeki sera gazı konsantrasyonu da daima bir yükseliş gösterdi.
Tüm bu konular rastgele bir mutabakatın tek başına kâfi olmadığının en hoş kanıtı oldu. Glasgow’daki COP26’nın temel gayesi da Paris İklim Mutabakatı yerine yeni bir mutabakat çıkarmaktan çok Paris İklim Muahedesinin öngördüğü temel amaçlara ulaşmayı destekleyici argümanların ortaya çıkarılmasıydı.
Temelinde Taraflar Konferansı çerçeve mukavelenin yürürlüğe girdiği 94 yılı daha sonrası her yıl nizamlı olarak yapıldı. Lakin 2020 yılında yapılması gereken COP26 Covid-19 pandemisi ötürüsı ile bu yıla ötelenmişti. Bu COP bununla birlikte 2015 yılında kabul edilen, 2016 yılında da imza kâfi sayısına ulaşan Paris İklim Mutabakatının fiili olarak uygulamaya konulduğu yılın birinci COP’u olacaktı.
Keza gerek bir çevresel bozunmanın tezahürü olan pandemi gerekse de dünyanın şimdi her bölgesinde görülen yıkıcı seller, yangınlar ve kuraklıklar global problem iklim değişikliğine ibreleri çevirmişti. Bu prestijle yıl içerisinde düzenlenen G7, NATO doruğu, 76. BM Genel Heyeti ile G20 doruklarının ana temasını bir daha iklim değişikliği oluşturmuş ve iklim değişikliğinin salt bir etraf problemi olmaktan fazla inançlı besin ve suya erişim başta olmak üzere bir kalkınma ve güvenlik sorunu olduğu vurguları da acil önlem alınmayı gerektiren durumlar olarak yansıtıldı. 30 milyona yakın nüfusu barındıran Madagaskar’da 4 yılı aşkın müddettir devam eden iklim değişikliği kaynaklı kuraklığın önemli bir mülteci akını oluşturacağına yönelik Dünya Besin Programının (WFP) ikazları iklim mülteciliğinin ne kadar yakın bir risk olduğuna ve iklim değişikliğinin hem de bir güvenlik sorunu olduğuna da işaret eden bir örneği temsil ediyor.
Tüm bu gelişmeler iklim hareketine dair somut adımların atılacağı en büyük karar alma organı olan Taraflar Konferansına gözleri çevirdi. Yaklaşık 2 haftayı bulan müzakereler kararında sonuç bildirisi metnine öngörülen takvimden bir gün daha sonra son hali verilerek dünya basınına “Glasgow İklim Paktı (Glasgow Climate Pact)” olarak sunuldu.
Hoş gelişmeler de var
Bu COP’da elbette yeni bir mutabakat beklentisi oluşmadı. Tersine var olan ve uzun devirli maksadı global sıcaklık artışını sanayi öncesi periyoda kıyasla +20C, mümkünse de bunun daha altında (tercihen +1,50C) tutmak olan Paris İklim Mutabakatını daha fonksiyonel hale getirmek üzere tesirli kararların alınması bekleniyordu. Bunlar içerisinde en büyük fosil kaynaklardan birisi olan kömürden çıkış, ahenk ve azaltım ile bir arada 2009 yılında kelamı verilen 100 milyar dolarlık finans takviyesi de vardı.
Glasgow İklim Paktı ismi ile anılan sonuncu karar metninde biroldukça yeniliğe de şahit olduk. Birinci defa bir İklim Değişikliği Taraflar Konferansında global karbon emisyonlarının %40’ından sorumlu olan kömüre atıf yapıldı. Burada her ne kadar murat “kömürü kademeli olarak terk edilmesi” konusunda bir karar almak olsa da elektrik üretiminde “kömürün kademeli olarak azaltılması ve düşük verimli dayanakların sonlandırılması” olarak yer alması da birinci defa olması hasebiyle şad edici olarak karşılandı. Burada her ne kadar son dakika değişikliği ötürüsı ile Hindistan günah keçisi ilan edilmiş olsa da müzakereler sırasında ABD ile Çin içinde yapılan ikili muahedeye bakılırsa en hayli salım yapan bu iki ülke (ABD ve Çin), Avustralya, Endonezya üzere başka fosil yakıt rezervleri bakımından zayıf olan ülkelerin de buna dayanak verdiği aşikâr.
Bunun yanında niyet edilen katkı beyanlarının güncellenmesi ve azaltım, ahenk ve finans mevzularındaki ilerlemeleri içeren global bazda birinci durum değerlendirmesi raporunun (Global Stocktake) 2023’te yayımlanması ve bundan daha sonra da her 5 yılda bir gözden geçirmelerin yapılması alınan kararlar içinde yer aldı.
Azaltım noktasında da sıcaklık artışının +1,50C ile sonlu tutulmasını temin etmek için emisyon açığının bu 10 yıllık periyotta kapatılmasına yönelik hareketlerin güçlendirilmesi gerektiği vurgulandı. Şu ana kadar 193 taraf global sıcaklık artışının +20C altında, hatta +1,50C için maksatlar koydu. COP26 öncesi yazılan senaryolar ve BM Etraf Programı (UNEP) tarafınca yayımlanan “2021 Emisyon Açığı” Raporuna göre yüzyılın sonunda global sıcaklık artışının en az +2,70C bedeline ulaşacağı öngörülüyordu. COP26 sırasında yapılan yeni taahhütler ve atılan adımlar kararı bu bedelin 1,80C ila 2,40C içinde bir noktada olacağı öngörülüyor. İnançlı liman olarak görülen +1,50C kıymetine pek uzak görünen bu pahalar ötürüsıyla tarafların, katkı beyanlarını 2022 sonuna kadar gözden geçirerek +1,50C amacı ile uyumlu hale getirmeleri karar metninde yer buldu.
Finans konusu bir daha her vakit olduğu üzere temel konulardan birisi idi. Emisyonların azaltılması için alternatif pak güç yatırımları, pak üretim faaliyetleri, sıfır emisyonlu araçlara geçiş, binalar ile kayıp ve hasarların önlenerek ahenk sağlanması üzere tüm faaliyetlerde ana öge hiç kuşkusuz finansman. birebir vakitte işin bir de 2009 yılında verilen ve gelişmekte olan ülkeler ile düşük gelirli ülkeler ve ada devletlerinin iklim değişikliği ile uğraşına katkı sunmak üzere verilmesi taahhüt edilen 100 milyar dolar bir daha masadaki yerini aldı, lakin bu noktada bir ilerleme sağlanamayarak bilhassa ada devletleri ve az gelişmiş ülkelerde bir cins sukutuhayal oluşturmuş olsa da burada ahenk için öngörülen hissenin 2 katına çıkarılması en büyük kar oldu. birebir vakitte tarihi sorumluluğu bulunan gelişmiş ülkelerin yıllık bazda sunmaları gereken 100 milyar dolar finans takviyesi kapsamında 2024 yılına kadar yeni maksatların belirlenmesi için bir çalışma kümesi kuruldu.
Ahenk değerli bir başlık olarak müzakerelerin odağında yer alan mevzulardandı. Bu noktada bilhassa düşük gelirli devletler ile ada devletlerinin en epey üzerinde durduğu konulardan birisi olan kayıp ve hasarlar konusu da birinci defa karar metninde kendisine yer buldu. Her ne kadar beklentileri tam karşılamamış olsa da Santiago Ağının güçlendirilmesine dair karar kararı motamot kömürde olduğu üzere birinci kere yer verilmesi hasebiyle müspet bir gelişme olarak karşılandı.
Bütün bu temel sacayaklarının yanında değerli çıktılardan birisi de Paris Kural Kitabı olarak anılan ve Paris İklim Muahedesinin karbon piyasalarına yönelik konuları içeren altıncı unsurunun uygulanmasına dair kılavuzun kabul edilmesi oldu. Burada kural kitabında yer alan ve daha evvel uzlaşı sağlanamayan piyasa sistemleri ve piyasa dışı sistemler, ulusal katkı beyanlarının ortak vakit çerçevesi, raporlama tablo formatları üzere konularda mutabakat sağlanması değerli bir gelişme olarak kayıtlara geçti.
Çok sayıda deklarasyon yayımlandı
Taraflar konferansları tüm devletleri, hükümetleri, ilgili iş dünyası, finans dünyası, STK ve akademik topluluk ile birlikte bilim insanlarını da tek çatı altında toplayan, onların çarçabuk irtibata geçmesine imkan sunan yapılardır. Buralarda ikili görüşmeler haricinde kimi birtakım çeşitli ülkelerin, hükümetlerin yahut epeyce uluslu şirketlerin de yer aldığı çeşitli kümeler içinde koalisyonlar kurularak kimi konularda mutabakatlar sağlanmak suretiyle ortak deklarasyonlar yayımlanıyor. COP26’da da kimilerine ülkemizin de taraf olduğu hayli sayıda deklarasyona şahit olduk.
Ana karar metninde son dakika önerisi olarak değişiklik getirilen kömürden kademeli olarak çıkış konusu “2030 yılına kadar kömürden kademeli çıkış” ismi altındaki bir deklarasyonda kendisine yer buldu. Fakat en çok kömür kullanan ABD, Çin, Avustralya üzere ülkeler burada yer almadı.
Öteki değerli bir deklarasyon ise yutak alanların korunmasına yönelik oldu. Dünya ormanlarının %90’ını temsil eden ve ortalarında son 5 yıllık süreçteki ağaçlandırma faaliyetleri baz alındığında Avrupa başkanı unvanıyla Türkiye’nin de olduğu 130’dan fazla ülke 2030 yılına kadar ormansızlaşmanın durdurulması taahhüdünde bulundu.
Kıymetli emisyon kaynaklarından birisi olan ulaşım bölümünün karbonsuzlaşmasına yönelik olarak global bazda en geç 2040 yılına kadar araba ve minibüs kategorisindeki yeni araçların sıfır emisyonlu olması tarafında mutabakat sağlandı. 2023 yılında sıfır emisyonlu TOGG’u yollara sürmeyi hedefleyen, keza bisikletli ulaşıma yönelik yasal ve teknik altyapı çalışmalarını pek âlâ bir noktaya taşıyan ülkemiz bu potansiyelini pahalandırmak üzere deklarasyona taraf olan sayılı ülkelerden biri oldu.
Global emisyonların yaklaşık olarak %5’ini temsil eden sıhhat dalının de karbondan arındırılması gayesiyle 46 ülkenin yer aldığı bir taahhüdün imzalanması da değerli sonuçlar içinde.
BM Etraf Programı (UNEP) ile İklim ve Pak Hava Koalisyonu (CCAC) iş birliği ile hazırlanan 2021 Global Metan Kıymetlendirme Raporuna nazaran sıcaklık artışını +1,50C ile sınırlamaya takviye olmak için karbondioksite kıyasla global ısınma tesiri 84 kata kadar çıkan metan emisyonlarının 2030 yılına kadar 2020 yılı kıymetlerine kıyasla %30 azaltılması taahhüdü (Methane Pledge) bir daha öne çıkan bir hadise oldu.
Paris İklim Mutabakatının amaçlarını karşılamak üzere ortalarında Türkiye’nin de (çelik ve karayolu ulaşımı başlıkları altında) yer aldığı 40’tan fazla ülkenin teşebbüsüyle güç, ulaştırma, hidrojen ve çelik kesimlerinde düşük emisyonlu, pak ve iklim uyumlu 2030 gayelerini içeren “Dünya Önderler Tepesi Teşebbüs Gündem Bildirisi” yayımlandı.
İştirakçi ve yapan rol üstlendik
Türkiye, Paris İklim Mutabakatına taraf olma sürecini tamamlaması sebebiyle müzakerelere faal olarak iştirak sağladı. Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, Dışişleri Bakanlığı, Güç ve Alışılmış Kaynaklar Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı, Hazine ve Maliye Bakanlığı, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Tarım ve Orman Bakanlığı, Ticaret Bakanlığı ve Etraf Komitesinden 18 milletvekili ile özel kesim, akademi ve sivil toplum kuruluşları ile birlikte COP26’ya ülkemizden 624 kişilik grup ile iştirak sağlandı.
2 hafta süren toplantılarda ülkemiz pavilyon alanında da 40 yan aktiflik ile 25 ikili görüşme gerçekleştirirken genel konsey salonlarında 200’e yakın müzakere toplantısında etkin olarak yer aldı. Türkiye delegasyonu, kapanış konuşmasında 2022 yılında 2030 ve 2053 yol haritasının belirlenmesi için tüm paydaşların iştirakiyle iklim şurasının düzenleneceğini söz etti. bir daha ülkemiz bölgesel önder olma konusunda kararlılığını lisana getirdi. Ayrıyeten 2040 yılına kadar elektrikli araçlara geçiş, 2030 yılına kadar ormansızlaşmanın durdurulması üzere deklarasyonlar ile Dünya Önderler Tepesi Teşebbüsü Gündem Bildirisine taraf olarak yeşil dönüşüm vizyonunu perçinledi.
Yalnızca bir COP ile tahlil beklenmemeli
Müzakereler epeyce uzun soluklu birer çaba niteliğinde. İklim konusu 50 yılı aşkın müddettir dünya gündeminde. Bu vakit diliminde biroldukça yeniliğe imza atılırken emisyonların da katlandığına şahit olduk. Bu durum hiç kuşkusuz bir yandan samimiyeti bir yandan da “Acaba olmasaydı daha mı berbata giderdik?” sorularını akla getiriyor.
Lakin global bir sorundan bahsediyoruz. Her ne kadar büyük umutlar beslense de COP26’dan temel prestiji ile net bir tahlil beklemek fazlaca da kolay değil. Çoklukla kararlarda konsensüs gerekiyor. Hatırlayacaksınız, karar metninin açıklanmasına dakikalar kala bilhassa de “kömürden çıkış” olarak bilinen tabirin son anda dünyanın en büyük sera gazı salıcılarından Hindistan tarafınca (ABD, Çin, Avustralya üzere ülkelerin desteğiyle) daha da esnetilerek -ki sıklıkla bu hareket sulandırma olarak yorumlandı- “kömürü azaltma” olarak değiştirilmesi konferansa damga vurmuştu.
ötürüsı ile bu toplantılarda her bir sözün dahi üzerinde ehemmiyetle durulmakta ve uzun müzakerelere bahis olabilmektedir. Bu gerçeği burada da bir defa daha görmüş olduk.
Lakin tahlil için iş birliği ve samimiyet kaide. COVID-19 bunu bizlere gösterdi. Bu imtihanda dünya bir bütün olarak hareket etme noktasında sınıfta kaldı. Tersine bir yarış içerisine girdi. Kimi bölgelerde nüfusun katbekat üstünde aşı vb. imkanlar varken düşük gelirli ve nüfusun büyük çoğunluğuna sahip alanlarda tedavi imkanlarına erişim çok hudutlu kaldı. Tıpkı durum artık de daha büyük ve kalıcı hasarlar bırakacak iklim değişikliğinde de yaşanıyor. O yüzden kimseyi geride bırakmayacak adil bir dönüşüm talebi daima lisana getiriliyor. Temel fikrin “ortak hareket etmek” iken ötekini “saf dışı bırakmak” olarak karşımıza çıktığını görüyoruz.
Her zorluğa karşın COP26’dan hoş haberler de çıktı. Artık sırada yakın coğrafyamızda yapılacak COP’lar var. Önümüzdeki yıl yapılacak COP27 Afrika kıtası ismine Mısır’da, 2023 yılındaki Taraflar Konferansı COP28 ise Asya kıtası ismine Birleşik Arap Emirlikleri mesken sahipliğinde yapılacak. COP27’nin ana teması ahenk olurken COP28 ise Paris İklim Muahedesinin uzun periyotlu gayelerine yönelik gelişmeleri ele alacak birinci global durum değerlendirmesinin (Global Stocktake) yapılacağı taraflar konferansı olacak. Bu konferansların tartışma ve umutlara hamile olacakları şimdiden su götürmez bir gerçek olarak karşımızda duruyor.
Biz kendi dersimizi şimdiden büyük bir ciddiyetle çalışıyoruz. Çünkü maksadımız büyük. Vaktimiz ise her geçen dün daralıyor. Sağlam temellere dayalı bir yol haritasına gereksinimimiz var. Bunun için birinci vakit içinderda teşkilatımızı güçlendiriyoruz. Önümüzdeki yıl da iş dünyasından finansa, akademik topluluktan STK’lara kadar ilgili tüm tarafların iştirak sağlayacağı iklim şurasını düzenleyeceğiz. Ulu meclisin iradesi ile çıkarılacak iklim kanunu ile de bunu taçlandıracağız. Yeşil kalkınma vizyonu temelinde hareket ederek milletimize ve tabiatımıza karbondan ari bir Türkiye bırakma gayesine gerçek emin adımlarla ve toplumun her katmanının dayanağıyla ilerleyeceğiz.